Coraz częściej mamy dziś do czynienia z chorobami, których głównym czynnikiem jest stres. Dotyczy to w równej mierze dorosłych, jak i dzieci. Niestety, często są to choroby przewlekłe, a niejednokrotnie nieuleczalne, na dodatek narażające malucha na dodatkowy stres z uwagi na widoczny gołym okiem charakter schorzenia. Nie oznacza to jednak, że nie da się z tym nic zrobić. Można znacząco zwiększyć komfort życia dziecka z chorobą psychosomatyczną. Wiele zależy od tego, na ile wcześnie problem zostanie rozpoznany i jak intensywną pracę, głównie wewnętrzną, zdecydujemy się podjąć z dzieckiem.
Choroby psychosomatyczne – definicja
Choroby psychosomatyczne powstają lub znacząco przybierają na sile pod wpływem czynników psychologicznych związanych z silnymi emocjami. Oprócz chorób układu pokarmowego (choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy), układu oddechowego (astma oskrzelowa) czy układu krwionośnego (nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca) na szczególną uwagę zasługują choroby skóry i jej przydatków. Często rodzice trafiają z dzieckiem najpierw do dermatologa, bo objawy wskazują, że właśnie tam należy szukać pomocy. Docelowo jednak to dermatolog we współpracy z psychologiem i najbliższym otoczeniem malucha powinni zająć się problemem, inaczej leczenie będzie mało skuteczne lub wręcz nie zadziała.
Bielactwo
Na skórze pojawiają się białe odbarwienia z przebarwioną otoczką. Ogniska zmian mogą lokalizować się na całym ciele. Najczęściej zmiany bielacze występują jednak na skórze oczodołów, otoczenia warg, dołów pachowych, okolicy biodrowej, narządów płciowych, brodawek sutkowych oraz grzbietów dłoni i stóp.
Przyczyna choroby nie jest znana. Istnieje kilka teorii na jej powstanie, z których jedna głosi pochodzenie psychogenne, a więc związane ze stresem. Często bielactwo pojawia się nagle po wystąpieniu silnego stresu np. śmierci członka rodziny, wymagającej pracy czy nauki.
Łysienie plackowate i całkowite
Utrata włosów niezależnie od przyczyny (telogenowa, androgenowa, anagenowa, polekowa, pozapalna) jest sama w sobie bardzo stresująca, ale jeśli dodatkowo jesteśmy na stres narażeni to może dojść do powstania trudnej w leczeniu łysienia plackowatego lub jego bardziej rozwiniętej formy – łysienia całkowitego.
Choroba przebiega z niemal niewidocznym i obserwowanym jedynie w badaniach histopatologicznych procesem zapalnym w otoczeniu mieszków włosowych. Utrata włosów zwykle przebiega ogniskowo i objawia się powstawaniem łysych placków o średnicy 2-6 cm. Jeśli proces chorobowy ma tendencję do postępowania, to zdarza się, że cała głowa łysieje w ciągu tygodnia. Czasami obserwuje się utratę wszystkich włosów na całym ciele.
Przyczyny i przebieg procesu są nieznane. Podejrzewany jest udział zjawisk autoimmunologicznych, naczyniowych, genetycznych, ale też emocjonalnych. Często choroba ujawnia się po silnym stresie.
Trichotilomania
To celowe lub bezwiedne wyrywanie włosów prowadzące do ich przerzedzenia lub wyłysienia. Choroba ma podłoże ewidentnie psychiczne i zaliczana jest do zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych. Choroba najczęściej dotyka dzieci i młodzież, w wyniku presji otoczenia lub zjawiska eurosieroctwa. Zdarza się coraz częściej.
Dziecko odczuwa narastający niepokój, który może być stłumiony jedynie wyrywaniem włosów. Czynność jest związana z uczuciem ulgi i prowadzi do rozładowania stresu lub frustracji.
Trichotilomania najczęściej dotyczy skóry owłosionej głowy, choć zdarza się również obserwować lokalizację w okolicach łonowych, brwiach lub rzęsach. Ogniska przerzedzenia lub wyłysienia mają różny kształt i wielkość oraz dotyczą zwykle strony dominującej ręki. Pozostałe w miejscach objawów włosy mają różną długość i w powiększeniu wyglądają jak zerwana pleciona lina stalowa.
Trichotilomanii towarzyszyć może trichofagia, czyli zjadanie wyrwanych włosów, co może z kolei doprowadzić do powstania trichobezoarów – kulistych złogów zlepionych i splecionych włosów, stających się z czasem przyczyną zaburzeń jelitowych.
Lecznie trichotilomanii to przede wszystkim konsultacje psychiatryczne lub psychologiczne oraz miejscowe leczenie dermatologiczne w celu przyspieszenia wzrostu włosów. Trichobezoary małej wielkości usuwa się endoskopowo, większe muszą być wydobywane chirurgicznie.
Acne excoriee
Trądzik z wydrapania powstaje u osób zwykle z miernie nasilonymi zaburzeniami psychicznymi. Może towarzyszyć mu trądzik właściwy o niewielkim nasileniu, który jest rozdrapywany przez co ulega nasileniu, jednak spotyka się również przypadki trądziku z wydrapania, gdzie pacjent na całkowicie zdrowej skórze rozdrapuje pojedyncze ogniska zmian. Choroba ma różne okresy nasilenia związane z pogorszeniem lub poprawą stanu psychicznego pacjenta. Zmiany są obserwowane na częściach ciała łatwo dostępnych do manipulacji: twarz, szyja, dekolt ub ramiona.
Zdarza się, iż pacjent wiele miesięcy lub nawet lat „krąży” od dermatologa do dermatologa szukając skutecznego leczenia. Tymczasem skutecznym leczeniem jest również rozmowa z pacjentem uświadamiająca mu delikatnie, iż jego problem jest związany z psychiką i wymaga leczenia specjalistycznego.
Obgryzanie paznokci
To nawyk prowadzący do uszkodzenia płytki paznokciowej. Micronychia, czyli skrócenie paznokci, obserwowana po wieloletnim obgryzaniu zazwyczaj dotyczy równomiernie wszystkich płytek paznokciowych dłoni.
Nieznane są dokładnie przyczyny takiego zachowania – może ono być spowodowane zaburzeniami osobowości, stresem, niekontrolowaniem emocji, problemami neurologicznymi lub zażywaniem narkotyków. Czasami oznacza to po prostu chęć zwrócenia na siebie uwagi.
W leczeniu stosuje się na płytkę paznokciową preparaty o nieprzyjemnych smakach.
Łuszczyca
To z definicji choroba wieloczynnikowa, zapalna, nieinfekcyjna występująca w trzech głównych typach: zwyczajnej, krostkowej i stawowej. Obserwuje się związek z genami, stresem oraz wystąpieniem infekcji o etiologii paciorkowcowej.
Zmiany mogą być zlokalizowane w każdym miejscu na skórze: głowa, tułów, kończyny oraz paznokcie i w obrębie stawów.
Łuszczycę charakteryzują zmiany hiperkeratotyczne, czyli grudki z nawarstwionym naskórkiem. Jeśli choroba lokalizuje się na delikatnej skórze fałdów, wtedy obserwuje się pęknięcia i sączące zmiany. W przebiegu choroby duże znaczenie ma napięcie nerwowe. Łuszczyca oprócz infekcji nie lubi stresu i w okresach jego nasilenia bardzo się pogarsza. Prowadzi to zwykle do konieczności zwiększenia dyscypliny w leczeniu miejscowym lub dawek leków doustnych.
Choroba w zaawansowanych stanach może prowadzić do ograniczenia ruchomości w stawach, ale też jest bardzo szpecąca, co utrudnia akceptację u pacjenta oraz proces leczenia ze względu na jego negatywne nastawienie.
Atopowe zapalenie skóry
Jest przewlekłą, nawrotową, zapalną chorobą skóry z towarzyszącym silnym świądem, typowym umiejscowieniem zmian i współistniejącymi innymi chorobami atopowymi u chorego lub jego rodziny. Etiologia choroby jest wieloczynnikowa. Obserwowana jest rola genów odpowiedzialnych za produkcję białka o nazwie filagryna tworzącego m. in. barierę skórną. Czynniki immunologiczne i środowiskowe odpowiadają w przebiegu choroby za powstawanie reakcji alergicznych. Alergeny pokarmowe, powietrznopochodne, zwierzęce, bakteryjne i grzybicze zaostrzają objawy choroby i w przypadku trudności z ich wyeliminowaniem utrudniają leczenie.
Zmiany skórne są zlokalizowane w różnych miejscach w zależności od wieku. U niemowląt i małych dzieci zajęta jest skóra policzków, głowy i zewnętrznych powierzchni rąk i nóg. Do 12 roku życia zmiany obejmują zgięcia łokciowe i podkolanowe, kark, powieki, policzki oraz powierzchnie grzbietowe dłoni i stóp. U nastolatków i dorosłych zmiany mogą występować praktycznie na całym ciele.
W przebiegu choroby wygląd zmian jest różny w zależności od nasilenia oraz lokalizacji. Najczęściej są to grudki i pęcherzyki czasami sączące oraz w dorosłym wieku również zmiany liszajowate.
W leczeniu atopowego zapalenia skóry stosuje się glikokortykosteroidy miejscowe lub doustne, leki immunomodulujące, fototerapię, leki przeciwhistaminowe oraz leki immunosupresyjne i biologiczne.
W związku z częstym nasileniem zmian pod wpływem stresu w leczeniu atopowego zapalenia skóry wysoce wskazane jest poradnictwo psychosomatyczne.
Chorzy na atopowe zapalenie skóry są często nieakceptowani przez środowisko szczególnie w wieku dziecięcym, co znacznie obniża ich samoocenę. Wpływ choroby na życie pacjenta jest znaczący do tego stopnia, iż ogranicza lub całkowicie wyklucza wykonywanie niektórych zawodów np. usługi kosmetyczne, fryzjerskie, mechanika samochodowa, prace budowlane, ogrodnictwo.
Praca z emocjami
Rodzice niejednokrotnie wypierają podłoże psychosomatyczne choroby, oczekując od lekarzy dalszych poszukiwań przyczyny lub wręcz innej diagnozy. Ta droga wydaje się łatwiejsza, bo nie wymaga życiowej rewolucji, np. podjęcia pracy wewnętrznej z dzieckiem, poświęcania mu większej uwagi, czy wspólnej terapii.
Niemniej, we wszystkich opisanych wyżej przypadkach to czynnik psychogenny odgrywa kluczową rolę i należy się skupić przede wszystkim na poprawie jakości życia małego pacjenta, w tym także budowaniu u niego poczucia własnej wartości i wyjątkowości, z jednoczesnym nabywaniem przez dziecko umiejętności radzenia sobie ze stresem w codziennych, życiowych sytuacjach. Konsultacje psychologiczne, a czasem dłuższa terapia (np. rodzinna), a także cykliczne warsztaty rozwoju będą na pewno wspierać leczenie i tym samym ograniczać dolegliwości, wydłuzając w niektórych przypadkach okres remisji.
Autor: dr Bartosz Pawlikowski, dermatolog, pediatra
Klinika Medevac, Łódź, www.medevac.com.pl